Jon Semadeni

Aus Theaterlexikon - CH
Zur Navigation springen Zur Suche springen

* 30.5.1910 Vnà GR, † 24.2.1981 Samedan GR.

Il 1930 patenta da magister primar a Cuira, il 1937 diplom da magister secundar a Turitg, studis approfundids da litteratura ed istorgia a Genevra, Paris e Siena. Magister secundar a Ziràn, Andeer e Scuol, 1960–75 a la Scola media evangelica a Samedan e 1966–77 al Lyceum Alpinum Zuoz. Grond engaschament politic-cultural ed engaschament multifar per il teater: S. è activ sco autur, translatur, redactur, reschissur ed actur. El vala sco renovatur impurtant dal teater popular rumantsch en in temp, durant il qual las tribunas da las vischnancas rumantschas insceneschan surtut cumedias tudestgas e tocs da divertiment folcloristics. Fundatur da la gruppa da teater La →Culissa che represchenta sco emprima ils blers tocs da S. Suenter ses emprims dus dramas da famiglia, "La famiglia Rubar" (premiera il december 1941 a Scuol, reschia: S.) e "Chispar Rentsch" (premiera ils 18 d’avust 1945 ad Ardez, reschia: Ludwig Hatecke), che tractan temas actuals sco projects per ovras idraulicas, la speculaziun turistica ed il conflict da generaziuns, sa deditgescha S. al drama istoric cun l’adattaziun da la tematica da Gienatsch, dentant betg or da la vista romantisanta usitada da ses temp, mabain davant la culissa da las dictaturas dominantas en l’Europa da lezzas uras. Uschia scriva S. il drama "Il pövel cumanda" (premiera ils 21 da settember 1946 a Scuol, reschia: Hatecke). Il toc da S. "La s-chürdüm dal sulai" (reschia: Hatecke, premiera ils 17 da zercladur 1950 a Berna) è situà en il temp preschent e tematisescha anc ina giada l’abus da la pussanza; quest toc vala sco l’ovra la pli impressiunanta da S. "Ün quader chi nu quadra" scriva S. suenter ch’el è s’occupà cun la tradiziun da la cumedia (premiera ils 13 da favrer 1960 a Scuol, reschia: S.). En ulteriurs tocs, sco per exempel "Il bal da la schocca cotschna" (publitgà il 1960, quintà sco gieu al liber, ma betg represchentà sut quest titel), s’occupa el da la dramatisaziun da motivs folcloristics. S. scriva er il drama biblic "L’uman derschader" (translaziun tudestga "Der Richter" da Heidi Bachmann e Paul König, premiera en lingua tudestga cun scolaras e scolars da la Scola media evangelica Samedan ils 28 da settember 1965 a Samedan, reschia: Paul König e S.). Ensemen cun →Cla Biert e →Men Rauch autur dals dus programs da cabaret "La Panaglia" (1951) e "La travaglia dal docter Panaglia" (1954). Ulteriuras ovras dramaticas: tranter auter "Il figl pers" (premiera ils 10 da zercladur 1978 a Casti, reschia: Mengia S.-Demarmels e →Jacques Guidon), "Il sot cun la mort" (premiera da singulas scenas a l’Expo 1964 a Losanna), "Il Chapè"(monolog, premiera il december 1973 a Puntraschigna, versiun per la televisiun il 1974), e gieus festivs. Numerusas versiuns da gieus auditivs da ses dramas ed auters gieus auditivs per il Radio Rumantsch. Autur da prosa. Il 1947 coeditur e coautur da l’ediziun "Muossavia dramatic I", l’emprima collecziun da tocs da teater rumantschs. 1950–55 redactur da las Annalas da la Societad Retorumantscha. 1954–57 president da l’Uniun da scripturas e scripturs rumantschs.




* 30.5.1910 Vnà GR, † 24.2.1981 Samaden GR.

1930 Abschluss des Lehrerseminars in Chur, 1937 Sekundarlehrerdiplom in Zürich, Vertiefung der Studien in Literatur und Geschichte in Genf, Paris und Siena. Sekundarlehrer in Zillis, Andeer und Scuol, 1960–75 an der Evangelischen Mittelschule in Samaden und 1966–77 am Lyceum Alpinum Zuoz. Grosses kulturpolitisches Engagement und vielseitiges Engagement fürs Theater: S. war als Autor, Übersetzer, Bearbeiter, Regisseur und Schauspieler tätig. S. gilt als wichtiger Erneuerer des rätoromanischen Volkstheaters zu einer Zeit, als auf rätoromanischen Dorfbühnen vorwiegend deutschsprachige Komödien und folkloristische Unterhaltungsstücke inszeniert wurden. Gründer der Theatergruppe Die →Culissa, die die meisten Werke S.s uraufführte. Nach seinen ersten beiden Familiendramen, "La famiglia Rubar" (Uraufführung Dezember 1941 in Scuol, Regie: S.) und "Chispar Rentsch" (Uraufführung 18.8.1945 in Ardez, Regie: Ludwig Hatecke), die aktuelle Themen wie Wasserkraftwerkprojekte, Tourismusspekulation und Generationenkonflikt behandelten, wandte sich S. mit der Bearbeitung des Jenatsch-Stoffes dem historischen Drama zu, allerdings nicht aus der zu dieser Zeit üblichen romantisierenden Sicht, sondern vor dem Hintergrund der damals herrschenden Diktaturen in Europa. Es entstand das Drama "Il pövel cumanda" (Uraufführung 21.9.1946 in Scuol, Regie: Hatecke). S.s am 17.6.1950 in Bern uraufgeführtes Stück "La s-chürdüm dal sulai" (Die Sonnenfinsternis, Regie: Hatecke), in der Gegenwart angesiedelt, nimmt das Thema des Machtmissbrauchs nochmals auf; es gilt als sein eindrücklichstes Werk. "Ün quader chi nu quadra" (Ein falsches Bild) ist das Resultat von S.s Auseinandersetzung mit der Tradition der Komödie (Uraufführung 13.2.1960 in Scuol, Regie: S.). In weiteren Schauspielen, wie zum Beispiel "Il bal da la schocca cotschna" (Der Tanz des roten Rocks, publiziert 1960, gedacht als Freilichtspiel, aber unter diesem Titel nicht aufgeführt), beschäftigte er sich mit der dramatischen Bearbeitung von Folkloremotiven. S. schrieb auch das biblische Drama "L’uman derschader"/ "Der Richter" (deutsche Übersetzung von Heidi Bachmann und Paul König, Uraufführung in deutscher Sprache durch Schüler und Schülerinnen der Evangelischen Mittelschule Samaden 28.9.1965 in Samaden, Regie: Paul König und S.). Gemeinsam mit →Cla Biert und →Men Rauch Autor der beiden Cabaretprogramme "La Panaglia" (Das Butterfass, 1951) und "La travaglia dal docter Panaglia" (Die Mühsal des Doktor Panaglia, 1954). Weitere dramatische Werke: unter anderen "Il figl pers" (Uraufführung 10.6.1978 in Tiefencastel, Regie: Mengia S.-Demarmels und →Jacques Guidon), "Il sot cun la mort" (Der Tanz mit dem Tod, Uraufführung einzelner Szenen an der Expo 1964 in Lausanne), "Il Chapè"(Der Hut, Monolog, Uraufführung im Dezember 1973 in Pontresina, auch Fernsehfassung 1974), auch Festspiele. Zahlreiche Hörspielfassungen seiner Dramen und Hörspielbearbeitungen für das Radio Rumantsch. Verfasser von Prosaerzählungen. 1947 Mitherausgeber und -verfasser der Ausgabe "Muossavia dramatic I", der ersten Titelsammlung rätoromanischer Theaterstücke. 1950–55 Redaktor der Annalas da la Societad Retorumantscha. 1954–57 Präsident der Uniun da scripturs rumantschs, des rätoromanischen Schriftstellerverbands.

Distincziuns

  • contribuziuns da l’Uniun svizra da scripturas e scripturs e da l’Uniun da scripturas e scripturs rumantschs,
  • Fundaziun svizra Schiller (1946),
  • premi da renconuschientscha da la fundaziun Pro Arte per l’ovra litterara (1955),
  • premis per gieus auditivs Radio Beromünster (1943) e Radio Rumantsch (tranter auter il 1962).

Litteratura

  • Deplazes, Gion: Funtaunas, Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel, tom 4, Lia Rumantscha, Cuira 1993.

Relasch

  • Archiv svizzer da litteratura, Berna.


Autura: Annetta Ganzoni



Bibliografische Angaben zu diesem Artikel:

Ganzoni, Annetta: Jon Semadeni, in: Kotte, Andreas (Hg.): Theaterlexikon der Schweiz, Chronos Verlag Zürich 2005, Band 3, S. 1674–1675, mit Abbildung auf S. 1675.

Normdaten

Vorlage:Normdaten